Xây dựng năng lực là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu

Xây dựng năng lực (capacity building/capacity development) là quá trình có hệ thống nhằm tăng cường kiến thức, kỹ năng, nguồn lực, cấu trúc tổ chức và khung thể chế để cá nhân, cộng đồng, tổ chức và hệ thống đạt được mục tiêu một cách hiệu quả, thích ứng và bền vững. Khái niệm bao gồm cả năng lực cứng (kỹ năng kỹ thuật, công cụ, hạ tầng) và năng lực mềm (lãnh đạo, quản trị, văn hóa học hỏi, mạng lưới), được triển khai ở ba tầng: cá nhân, tổ chức, và môi trường thuận lợi (enabling environment).

Trong thực hành phát triển, xây dựng năng lực chuyển trọng tâm từ “chuyển giao đầu vào” sang “tăng quyền làm chủ và kết quả bền vững”. Các cơ quan quốc tế như UNDP, World Bank, OECD nhấn mạnh cách tiếp cận dựa trên hệ thống và nhu cầu, trong đó năng lực được coi là tài sản chiến lược để đạt các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs). Đo lường năng lực không chỉ dựa vào số lượng khóa đào tạo hay tài liệu ban hành, mà còn dựa trên mức độ thực thi, cải tiến quy trình và khả năng duy trì kết quả theo thời gian.

• Phạm vi: cá nhân (kỹ năng), tổ chức (cấu trúc–quy trình), hệ thống (chính sách–thể chế).
• Mục tiêu: hiệu quả, thích ứng, bền vững, quyền làm chủ địa phương.
• Nguyên tắc: dựa trên nhu cầu, tham gia của các bên liên quan, bình đẳng và bao trùm.

Lịch sử và sự hình thành khái niệm

Từ thập niên 1970–1980, trong bối cảnh hợp tác phát triển, khái niệm năng lực ban đầu gắn với “đào tạo và chuyển giao kỹ thuật” cho cơ quan công. Sang thập niên 1990, hướng dẫn của World Bank và các đối tác chuyển sang “phát triển năng lực thể chế”, nhấn mạnh cải cách tổ chức, quản trị tài chính công, và khung pháp lý. Bước ngoặt là tài liệu hướng dẫn của UNDP đầu những năm 2000, chính thức hóa khái niệm “capacity development” như một quá trình nội sinh, theo chu trình chẩn đoán–thiết kế–thực thi–đánh giá, có tính lặp và học hỏi.

Giai đoạn SDGs (từ 2015), xây dựng năng lực được mở rộng sang năng lực dữ liệu, năng lực số, năng lực đổi mới và khả năng chống chịu trước cú sốc (khí hậu, dịch bệnh, địa chính trị). OECD thúc đẩy chuẩn mực quản trị công, minh bạch, liêm chính, và học hỏi chính sách dựa trên bằng chứng, coi năng lực là nền tảng để cải thiện chất lượng thể chế và kết quả dịch vụ công. Các khuôn khổ hiện đại nhấn mạnh nội địa hóa, đối tác bình đẳng, và chuyển giao quyền làm chủ cho các tổ chức bản địa thay vì phụ thuộc tư vấn ngoại lai ngắn hạn.

Giai đoạn	Trọng tâm	Đặc trưng phương pháp	Nguồn tham khảo
1970–1980	Đào tạo cá nhân	Chuyển giao kỹ thuật, khóa học	World Bank
1990–2010	Thể chế & tổ chức	Cải cách quy trình, tài chính công	UNDP
2015–nay	Năng lực hệ thống & số	Dựa trên bằng chứng, dữ liệu, chống chịu	OECD

Các thành phần chính

Xây dựng năng lực hiệu quả thường bao gồm sự phối hợp các thành phần, không triển khai rời rạc. Ở tầng cá nhân, nội dung tập trung vào nâng cao kiến thức chuyên môn, kỹ năng phân tích, kỹ năng số, quản lý dự án, truyền thông, và năng lực lãnh đạo dựa trên giá trị. Ở tầng tổ chức, ưu tiên thiết kế cơ cấu, quy trình, quản trị nguồn lực, văn hóa học hỏi, hệ thống quản lý hiệu suất, và cơ chế phối hợp nội bộ–liên ngành.

Ở tầng hệ thống, các can thiệp tập trung vào khung pháp lý–chính sách, cơ chế điều phối đa bên, trách nhiệm giải trình, minh bạch dữ liệu, và nguồn lực tài chính bền vững. Sự liên thông giữa ba tầng đảm bảo rằng kỹ năng mới có “đất dụng võ”, quy trình tổ chức được hỗ trợ bởi chính sách, và chính sách phản ánh thực tiễn triển khai.

• Tầng cá nhân: năng lực chuyên môn, số, mềm, lãnh đạo.
• Tầng tổ chức: cấu trúc, quy trình, hệ thống thông tin–dữ liệu, quản trị rủi ro.
• Tầng hệ thống: chính sách, thể chế, tài chính, đối tác công–tư–xã hội.

Tầng	Nội dung điển hình	Chỉ báo kết quả
Cá nhân	Kỹ năng kỹ thuật, phân tích, số; lãnh đạo	Năng suất, chất lượng đầu ra, chứng chỉ
Tổ chức	Quy trình, SOP, MIS, quản trị nhân sự	Hiệu suất quy trình, thời gian xử lý, tuân thủ
Hệ thống	Chính sách, ngân sách, phối hợp đa bên	Mức độ thực thi, minh bạch, bền vững tài chính

Nguyên tắc và phương pháp

Các nguyên tắc cốt lõi bao gồm: dựa trên nhu cầu bản địa (needs assessment), đồng kiến tạo với bên liên quan (co-creation), sở hữu địa phương (local ownership), bao trùm và bình đẳng (inclusion), học hỏi và thích ứng (adaptive learning), và bền vững tài chính–thể chế. Chu trình điển hình theo khuyến nghị của UNDP và thực hành của World Bank gồm: chẩn đoán năng lực; đồng thiết kế lộ trình; triển khai đa phương thức; giám sát–đánh giá–học hỏi; thể chế hóa và nhân rộng.

Phương pháp triển khai đa dạng và bổ trợ lẫn nhau: đào tạo–huấn luyện, cố vấn (mentoring/coaching), cộng đồng thực hành, thiết kế lại quy trình (BPR), chuyển giao công nghệ, triển khai hệ thống thông tin quản lý (MIS), thí điểm–mở rộng (pilot–scale-up), và can thiệp chính sách. OECD khuyến nghị áp dụng tiếp cận dựa trên bằng chứng, thử nghiệm chính sách (policy experimentation) và đánh giá tác động để tránh “đào tạo vì đào tạo”.

1. Chẩn đoán: lập đường cơ sở năng lực, phân tích khoảng cách, ưu tiên can thiệp.
2. Đồng thiết kế: mục tiêu, chỉ báo, kế hoạch nguồn lực, quản trị rủi ro.
3. Thực thi: kết hợp đào tạo, cải tiến quy trình, số hóa, cơ chế phối hợp.
4. Đánh giá & học hỏi: M&E theo kết quả, phản hồi nhanh, điều chỉnh linh hoạt.
5. Thể chế hóa: chuẩn hóa SOP, ngân sách thường xuyên, khung chính sách hỗ trợ.

Phương thức	Ưu điểm	Hạn chế	Khi nào dùng
Đào tạo/huấn luyện	Nhanh, mở rộng dễ	Nguy cơ “đầu vào–không đầu ra”	Khi thiếu kỹ năng nền
Mentoring/coaching	Cá nhân hóa, duy trì	Tốn thời gian, phụ thuộc chuyên gia	Khi cần chuyển giao tại chỗ
Cải tiến quy trình & số hóa	Tác động hệ thống, đo lường rõ	Đòi hỏi thay đổi tổ chức	Khi tắc nghẽn ở quy trình/MIS
Can thiệp chính sách	Tạo môi trường thuận lợi	Chu kỳ phê duyệt dài	Khi rào cản là thể chế

Vai trò trong phát triển bền vững

Xây dựng năng lực đóng vai trò cốt lõi trong việc đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs), bởi năng lực mạnh mẽ ở cấp cá nhân, tổ chức và hệ thống giúp duy trì kết quả phát triển, giảm phụ thuộc vào hỗ trợ bên ngoài và tăng khả năng chống chịu trước các cú sốc. Theo Liên Hợp Quốc, năng lực nội sinh là nền tảng để các quốc gia thiết kế, thực thi và giám sát các chính sách hiệu quả về môi trường, kinh tế và xã hội.

Ở cấp cộng đồng, xây dựng năng lực giúp người dân nâng cao kỹ năng quản lý tài nguyên, tiếp cận dịch vụ cơ bản, và tham gia vào quá trình ra quyết định. Ở cấp tổ chức, nó cho phép cơ quan công và tư vận hành hiệu quả, đổi mới quy trình, ứng dụng công nghệ và đảm bảo minh bạch, trách nhiệm giải trình. Ở cấp hệ thống, năng lực mạnh mẽ thúc đẩy khả năng điều phối liên ngành, điều chỉnh chính sách kịp thời, và huy động nguồn lực cho các ưu tiên chiến lược.

• Tăng quyền làm chủ địa phương, giảm phụ thuộc vào viện trợ.
• Tạo nền tảng cho chính sách dựa trên bằng chứng.
• Tăng khả năng phục hồi trước biến đổi khí hậu, dịch bệnh, khủng hoảng kinh tế.

Thách thức và rào cản

Mặc dù được công nhận là yếu tố chiến lược, xây dựng năng lực đối mặt nhiều rào cản. Thiếu nguồn lực tài chính bền vững là nguyên nhân chính dẫn đến việc các hoạt động bị gián đoạn, không thể duy trì hoặc mở rộng. Chất lượng nhân lực hạn chế, đặc biệt là thiếu chuyên gia có kinh nghiệm thực tiễn, cản trở việc áp dụng kỹ năng và kiến thức mới.

Môi trường thể chế không thuận lợi, bao gồm chính sách thiếu ổn định, thủ tục hành chính phức tạp, hoặc thiếu sự phối hợp giữa các cơ quan, cũng là thách thức lớn. Ngoài ra, sự chống đối thay đổi từ bên trong tổ chức – do văn hóa bảo thủ hoặc lo ngại mất quyền lực – có thể làm chậm hoặc vô hiệu hóa nỗ lực xây dựng năng lực.

Nhóm rào cản	Mô tả	Giải pháp tiềm năng
Tài chính	Thiếu ngân sách, phụ thuộc vào dự án ngắn hạn	Tích hợp vào ngân sách thường xuyên, huy động PPP
Nhân lực	Thiếu kỹ năng chuyên sâu, di cư lao động chất lượng	Đào tạo tại chỗ, xây dựng lộ trình nghề nghiệp
Thể chế	Chính sách không ổn định, thiếu phối hợp	Cải cách thủ tục, cơ chế điều phối đa bên
Văn hóa tổ chức	Chống đối thay đổi, thiếu động lực cải tiến	Lãnh đạo gương mẫu, truyền thông nội bộ tích cực

Đánh giá hiệu quả

Đánh giá hiệu quả xây dựng năng lực đòi hỏi cách tiếp cận đa chiều, kết hợp giữa đo lường kết quả đầu ra (outputs), kết quả trung gian (outcomes) và tác động dài hạn (impacts). Các tiêu chí phổ biến bao gồm: mức độ đạt mục tiêu ban đầu, khả năng duy trì kết quả sau khi hỗ trợ kết thúc, mức độ nhân rộng mô hình, và sự thay đổi trong hiệu quả vận hành.

Công cụ đánh giá có thể bao gồm khảo sát định lượng, phỏng vấn sâu, phân tích dữ liệu quản lý, và đánh giá tác động thông qua các nhóm đối chứng. Các tổ chức như OECD-DAC đã xây dựng bộ tiêu chí đánh giá gồm tính phù hợp, hiệu quả, hiệu suất, tác động và bền vững.

• Tính phù hợp: mức độ đáp ứng nhu cầu thực tế của đối tượng hưởng lợi.
• Hiệu quả: mức độ đạt được kết quả so với mục tiêu.
• Hiệu suất: mức độ sử dụng tối ưu nguồn lực.
• Tác động: thay đổi dài hạn tích cực hoặc tiêu cực.
• Bền vững: khả năng duy trì kết quả khi kết thúc hỗ trợ.

Ứng dụng thực tiễn

Xây dựng năng lực được triển khai rộng rãi trong các chương trình y tế cộng đồng, như đào tạo nhân viên y tế tuyến cơ sở để cải thiện dịch vụ chăm sóc sức khỏe ban đầu. Trong lĩnh vực giáo dục, các sáng kiến tập trung vào nâng cao năng lực giáo viên và quản lý trường học để cải thiện chất lượng giảng dạy. Trong quản lý môi trường, xây dựng năng lực giúp cộng đồng quản lý bền vững tài nguyên thiên nhiên và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Các tổ chức phi chính phủ, như Oxfam hoặc Hội Chữ thập đỏ, thường kết hợp xây dựng năng lực với hỗ trợ khẩn cấp, nhằm đảm bảo cộng đồng có thể tự phục hồi sau thảm họa. Trong khu vực tư nhân, xây dựng năng lực tập trung vào phát triển kỹ năng lao động, quản trị doanh nghiệp và năng lực đổi mới.

Xu hướng nghiên cứu và phát triển

Các xu hướng mới trong xây dựng năng lực tập trung vào tích hợp công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, và học tập trực tuyến để mở rộng phạm vi và giảm chi phí đào tạo. Mô hình học tập kết hợp (blended learning) cho phép người học vừa tiếp cận nội dung trực tuyến, vừa tham gia thực hành tại chỗ, nâng cao khả năng ứng dụng.

Khái niệm “năng lực thích ứng” (adaptive capacity) ngày càng được quan tâm, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu và bất ổn toàn cầu. Điều này nhấn mạnh khả năng học hỏi nhanh, điều chỉnh chiến lược và hành động phù hợp với thay đổi môi trường. Ngoài ra, các phương pháp đo lường năng lực ngày càng dựa vào phân tích dữ liệu lớn và chỉ số động, thay vì chỉ dựa vào khảo sát định kỳ.

Tài liệu tham khảo

• United Nations Development Programme – Capacity Development Practice Note (link)
• World Bank – Building Capacity for Development (link)
• OECD – Capacity Development in Practice (link)
• USAID – Capacity Building Policy (link)
• Oxfam – Capacity Building for Resilience (link)
• International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies – Capacity Strengthening (link)